Συνεδρία I - Η Ελληνική Επανάσταση με εικόνα και συναίσθημα

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 συμβαίνει σε μια περιοχή που συνταράσσεται από την ανάδυση των εθνικών κινημάτων του 19ου αιώνα. Στη γειτονική Ιταλία, αλλά και στη Βουλγαρία, τη Σερβία, τη Μολδαβία, τη Βλαχία, τη Βοσνία και άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την περίοδο αυτή υπάρχει αναταραχή που σχετίζεται με εγγενή ζητήματα της οθωμανικής διοίκησης, με τα σκιρτήματα των εθνικής αυτοδιάθεσης των λαών των περιοχών αυτών, αλλά και με τον ενθουσιασμό που δημιουργεί η Ελληνική Επανάσταση. Παράλληλα, η Επανάσταση του 1821 πυροδότησε ένα ρωμαλέο κύμα υποστήριξης υπέρ των αγωνιζόμενων Ελλήνων στην Ευρώπη και την Αμερική. Η συμπαράσταση εκφράστηκε ποικιλοτρόπως με την επίσκεψη στην Ελλάδα, με τη συμμετοχή στον Αγώνα, με την οικονομική ενίσχυση, με τη συγκρότηση φιλελληνικών επιτροπών, με την αρθρογραφία στον τύπο, με την έκδοση πολιτικών και λογοτεχνικών εντύπων, παραγωγή καλλιτεχνικών έργων εμπνευσμένων από το 1821 (εικαστικές τέχνες, μουσική, όπερα). Προβληματισμοί γύρω από τα παραπάνω ζητήματα αποτελούν ερεθίσματα μιας ευρείας, με διεπιστημονικό χαρακτήρα, συζήτησης για τα Εθνικά Κινήματα και τον Φιλελληνισμό, η οποία αναπτύχθηκε στο πλαίσιο ενός ανοικτού διεθνούς διαδικτυακού συνεδρίου που οργάνωσε το ΙΙΕ/ΕΙΕ στο πλαίσιο των εκδηλώσεων μνήμης και τιμής για την Επανάσταση του 1821.

Στο πλαίσιο της πρώτης συνεδρίας, πραγματοποιήθηκαν οι ομιλίες:

Εικόνα έγκαιρη ή έγκυρη; Η σημασία της προσωπογραφίας των Ελλήνων αγωνιστών για το ευρωπαϊκό κοινό
Ευγενία Δρακοπούλου

Την άνοιξη του 1821 κυκλοφορούν στο Παρίσι εικόνες Ελλήνων αγωνιστών, οι οποίες στη συνέχεια προκαλούν έκπληξη και ευθυμία στα ίδια τα εικονιζόμενα πρόσωπα για την απόσταση που τις χωρίζει από την πραγματικότητα. Αργότερα, ο Γκαίτε θα εξυμνήσει τη σημασία της πιστής απόδοσης των Ελλήνων ηρώων για το ξένο κοινό. Η σύγχρονη με τα γεγονότα απεικόνιση, η πιστή ή όχι απόδοση των προσώπων, η εικόνα γενικά αλλά και ο χρόνος δημιουργίας της, κατέχει σημαίνουσα θέση στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης για τον ελληνικό Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Η κινούμενη άμμος του φιλελληνισμού και οι πρώτες αγγλικές προσωπογραφίες του Βύρωνα: Από τον «εξωφρενικό φιλελευθερισμό» στη «δικαιολογία» της ελευθερίας
Άρης Σαραφιανός

Οι πρώτες, εμβληματικές πια προσωπογραφίες του Λόρδου Βύρωνα –Προσωπογραφία ενός ευγενούς με φορεσιά αλβανού (1814) και Προσωπογραφία ενός ευγενούς (1814) και τα πολλά τους αντίγραφα– είναι ερμηνευτικά παραμελημένες. Έχουν ζωγραφιστεί από τον ζωγράφο της Βασιλικής Ακαδημίας Thomas Phillips, του οποίου το σπουδαίο αλλά ‘λοξό’ έργο στη Ρομαντική προσωπογραφία επιστημόνων, γιατρών και κυρίως διάσημων συγγραφέων και ποιητών της εποχής, παραμένει και αυτό αδιερεύνητο. Μέσα στο αβέβαιο αυτό πλαίσιο, η Προσωπογραφία με φορεσιά αλβανού αντιμετωπίζεται συχνά ως ένα εθνικό σύμβολο της αγάπης και της ταύτισης των Ευρωπαίων φιλελλήνων με τον ελληνικό αγώνα, ενώ, για τη Βρετανία, αντανακλώντας το παράδοξο αυτό φορτίο που απέκτησε για τους Έλληνες, αποτελεί ένα εύλογο εργαλείο πολιτιστικής διπλωματίας στην οικία του Βρετανού πρέσβη στην Ελλάδα.

Η ομιλία στοχεύει να βάλει σε προοπτική τις μεταγενέστερες αυτές ερμηνευτικές παραδοξότητες, τοποθετώντας τους πίνακες πίσω στο συγχρονικό τους περιβάλλον. Στοχεύει να αναδείξει και να εμπλουτίσει το ετερόκλητο εκείνο πλέγμα αντίπαλων κινήτρων, προσδοκιών και πρακτικών από το οποίο άντλησε ο Ευρωπαϊκός Φιλελληνισμός και ειδικά η Βυρωνική περίπτωση. Με αυτή τη στόχευση μελετώνται οι συνθήκες παραγγελιοδοσίας, δημόσιας έκθεσης και κριτικής πρόσληψης των προσωπογραφιών αυτών, οι οπτικές τους επιλογές και η διαρκής ανασημασιοδότησή τους. Οι παρακάτω είναι μερικές μόνον από τις σημαντικές εκείνες δυνάμεις που διοχετεύτηκαν στην έλξη για την Ελλάδα και αποκαλύπτονται μέσα από τα συγκεκριμένα πορτρέτα: επιχειρηματικότητα, θέαμα, κατανάλωση, αισθητηριακή διέγερση και διασημότητα στην πολιτισμική αγορά της εποχής• σκανδαλισμός, κακοφημία και μεταμφίεση στη συγκρότηση των νέων προτύπων δυναμικής αρσενικότητας και καλλιτεχνικής ταυτότητας• εξωτικές φαντασιώσεις και οριενταλιστικοί υβριδισμοί.

Σε μία ευτυχή σύμπτωση, δέκα χρόνια μετά τις παραπάνω καλλιτεχνικές προσωπογραφίες, εμφανίστηκε μία συγκλονιστική και αναξιοποίητη μέχρι σήμερα λογοτεχνική προσωπογραφία του Βύρωνα γραμμένη από τον σημαντικότερο δοκιμιογράφο και κριτικό του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, τον William Hazlitt. Εκτός από συνεργάτης του Βύρωνα, ο εκπρόσωπος αυτός του Cockney School υπήρξε και ένας από τους πρώτους κριτικούς των πορτρέτων του Phillips. Η δική του προσωπογραφία «από τα κάτω» αναγνωρίζει με τον οξύτερο δυνατό τρόπο τις κοινωνικές, πολιτικές και αισθητικές δυνάμεις που καθόρισαν τον «εξωφρενικό φιλελευθερισμό» του Βύρωνα. Τελικά το δοκίμιο του Hazlitt περιγράφει όλες εκείνες τις αντίρροπες ταλαντώσεις του Βυρωνικού Φιλελληνικού μοντέλου – ταλαντώσεις ανάμεσα στην αριστοκρατική διάκριση και τη λαϊκότητα, τα ταξικά προνόμια και την κοινωνική ισότητα, την ευγένεια και την αγριότητα, την υπεροψία και την αυτοπεριφρόνηση, τέλος, την ανία και την ελευθερία – που επιτρέπουν επιτέλους στα πορτρέτα του Phillips αλλά και την ιστορία του φιλελληνισμού να αποκτήσουν ένα νέο ιστορικο-κριτικό φωτισμό.

Βλέμματα φιλελλήνων καλλιτεχνών διαμεσολαβημένα από την ιδεολογία και την αισθητική
Αφροδίτη Κούρια

Η εισήγηση διερευνά τις εκφάνσεις του Φιλελληνισμού στην ευρωπαϊκή τέχνη (ζωγραφική και χαρακτική), με τη συνδρομή περιηγητικών και λογοτεχνικών κειμένων. Το ζωηρό ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για τη νεότερη Ελλάδα, ο Ρομαντισμός και το παρακλάδι του ο Οριενταλισμός, με φόντο τον περιηγητισμό, καθώς και η αρχαιολατρία διαπλέκονται με ποικίλους τρόπους στη φιλελληνική καλλιτεχνική παραγωγή, όπως πιστοποιείται από την εικονογραφία και τη μορφολογία των έργων. Η συνέργεια εικόνας και λόγου σε πολλά χαρακτικά συμβάλλει σε αυτή τη συνθήκη.

Τα δίπολα Χριστιανοί-Μουσουλμάνοι, Έλληνες-Τούρκοι, πολιτισμένοι-βάρβαροι είναι πρόσφορα θέματα για την τέχνη του ρομαντισμού που αγαπά τις αντιθέσεις με την οπτική δραστικότητά τους, το σημασιολογικό και εκφραστικό φορτίο τους. Οι αναγωγές στην ελληνική αρχαιότητα, που υιοθετούν στοιχεία της τεχνοτροπικής γλώσσας του νεοκλασικισμού, της αισθητικής ιδεολογίας του και της ρητορικής του, συχνά προσδίδουν στις παραστάσεις περιεχόμενα μεγαλύτερης εμβέλειας, πέρα από την επικαιρότητα.

Τα πρότυπα και η διαχείρισή τους είναι μια παράμετρος κομβικής σημασίας που διερευνάται μέσα στα όρια της εισήγησης. Οι καλλιτέχνες αντλούν από έναν ευρύ, διαχρονικό ορίζοντα προτύπων και σημείων αναφοράς, εικαστικών και όχι μόνο. Θεματικά και μορφικά μοτίβα, καθιερωμένοι θρησκευτικοί τύποι, αλληγορικές μορφές και συμβολισμοί, χρήσεις του διακοσμητικού στοιχείου εγγράφονται και ανασημασιοδοτούνται μέσα στα νέα συμφραζόμενα και σε ένα πλέγμα σχέσεων σε πραγματικό-ρεαλιστικό και συμβολικό επίπεδο.

Διερευνάται ακόμη μια καίρια πτυχή της φιλελληνικής εικονογραφίας με παρουσία σε όλο το φάσμα των θεμάτων, δηλαδή οι φορεσιές: οι τοπικές και η «εθνική ενδυμασία», η φουστανέλα, πολλαπλά καταξιωμένη και ιδεολογικά φορτισμένη. Ιδιαίτερα πρόσφορο πεδίο για εικαστική αξιοποίηση, οι φορεσιές υπήρξαν «ευάλωτες» και σε χειρισμούς με σαφείς επιρροές από ευρωπαϊκά αισθητικά ρεύματα, από το γούστο της εποχής και τις επιταγές της αγοράς. Σε ορισμένες από αυτές τις εικόνες μάλιστα βλέπουμε τη «διαδρομή» και «μετεξέλιξη» κάποιων προβεβλημένων προσώπων του αγώνα μέσα στη φιλελληνική εικονογραφία. Το ένδυμα, μια κυρίαρχη μορφή οπτικής επικοινωνίας, εργαλειοποιήθηκε πολλαπλά στο πλαίσιο του Φιλελληνισμού, αναδεικνύοντας τα ποικίλα φίλτρα (ταυτοτικά ζητήματα, ζητήματα Φύλου, εξωτική ετερότητα, αρχαιολατρία) μέσα από τα οποία περνούσαν τα ευρωπαϊκά βλέμματα στις ενδυμασίες του ελληνικού χώρου και συχνά στους ανθρώπους που τις φορούσαν. Ας σημειωθεί ότι οι ενδυμασίες χρησιμοποιήθηκαν ως ένα βασικό εργαλείο σε σύγχρονες ερμηνευτικές προσεγγίσεις του φιλελληνικού λόγου, γραπτού και εικονιστικού, μέσα στον διευρυμένο πλέον ορίζοντα μελέτης των σχέσεων της Δύσης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία υπό το φως μιας παγκόσμιας Ιστορίας της Τέχνης, όπου εμπλέκονται και πολιτικές παράμετροι.

Η μουσική έκφραση ενός άγνωστου «κρυπτο-φιλελληνισμού»: Ευρωπαϊκά οπερατικά έργα κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης (1821-1827)
Ιωάννης Πλεμμένος

Η παρούσα ανακοίνωση επιχειρεί να φωτίσει μία ελάχιστα γνωστή –αλλά πολύ σημαντική– πτυχή της καλλιτεχνικής δημιουργίας των ευρωπαίων φιλελλήνων: τα μουσικά δράματα/μελοδράματα, κυρίως Ιταλών και Γάλλων συνθετών, που ανέβηκαν σε ευρωπαϊκά θέατρα κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης, δηλ. από την Απελευθέρωση της Καλαμάτας (23 Μαρτίου 1821) έως και τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου (20 όκτωβρίου 1827). Ο λόγος για τον οποίον τα έργα αυτά δεν έχουν μέχρι σήμερα μελετηθεί στο πλαίσιο του Φιλελληνισμού είναι το ότι δεν αναφέρονται ευθέως σε γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά αντλούν τη θεματολογία τους είτε από την αρχαία ελληνική μυθολογία και ιστορία είτε από το Βυζάντιο και τις Σταυροφορίες. Τα οπερατικά έργα που αναφέρονται στην Επανάσταση του ’21 αρχίζουν να εμφανίζονται από τη δεκαετία του 1830 και φτάνουν μέχρι και τη δεκαετία του 1860, όταν ολοκληρώνεται η δημιουργία του συνόλου σχεδόν των ευρωπαϊκών εθνών- κρατών (ο ομιλητής έχει ήδη δημοσιεύσει σχετική μελέτη για τα σημαντικότερα μουσικά έργα αυτής της κατηγορίας στον συλλογικό τόμο Φιλελληνισμός. Το ενδιαφέρον για την Ελλάδα και τους Έλληνες από το 1821 ως σήμερα 2015). Εντούτοις, μια προσεκτικότερη μελέτη των οπερατικών έργων της περιόδου της Επανάστασης, αποδεικνύει ότι η επιλογή της θεματολογίας τους γίνεται συχνά με βάση την αντιστοιχία τους με τα σύγχρονά τους ιστορικά γεγονότα. Για παράδειγμα, δυο μήνες μετά την έκρηξη της Επανάστασης στη Μεσσηνία, ανεβαίνει στη Νάπολη το μουσικό δράμα «Η θυσία του Αιπύτου» (Il sacrifizio d'Epito) του ιταλού συνθέτη Michele Carafa (30 Μαΐου 1821), με κεντρικό χαρακτήρα τον Μεσσήνιο ήρωα Αριστόδημο και τους αγώνες του εναντίον των Σπαρτιατών. Το 1827, όταν ο τουρκοαιγυπτιακός στρατός του Ιμπραήμ λεηλατεί την Πελοπόννησο πριν κατατροπωθεί στο Ναβαρίνο, το πιο δημοφιλές μουσικό δράμα στις ευρωπαϊκές σκηνές είναι «Ο σταυροφόρος στην Αίγυπτο» (Il Crociato in Egitto) του σπουδαίου Γερμανοεβραίου συνθέτη Giacomo Meyerbeer, που διηγείται την ιστορία ενός χριστιανού σταυροφόρου που προσελκύει και προσηλυτίζει την κόρη του σουλτάνου της Αιγύπτου στον Χριστιανισμό. Η τακτική αυτή των δημιουργών οφείλεται κυρίως στο ότι, τουλάχιστον έως το 1825, στην Ευρώπη κυριαρχούσαν συντηρητικές κυβερνήσεις, που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του Μέτερνιχ, ενώ και η Ιταλία τελούσε εν πολλοίς υπό αυστροουγγρική κυριαρχία. Δεδομένου λοιπόν ότι οι περισσότεροι συνθέτες και λιμπρετίστες απασχολούνταν ή προσκαλούνταν από τοπικούς ηγεμόνες/αυτοκράτορες, λειτουργούσαν πιο εύκολα ως οιονεί «κρυπτο-φιλέλληνες», εκφράζοντας με τον κεκαλυμμένο αυτό τρόπο τη συμπάθεια ή αλληλεγγύη τους στον ελληνικό αγώνα και «συνομιλώντας» με τους «δεδηλωμένους» φιλέλληνες λογοτέχνες της εποχής, όπως ο Μπάυρον και ο Ουγκώ.