Τα μουσικά ευρήματα από τον «Τάφο του ποιητή» και η ερμηνεία τους

Το ελληνικό κοινό είχε τη σπάνια ευκαιρία να παρακολουθήσει, την Τετάρτη 14 Νοεμβρίου στο Μέγαρο Μουσικής, την παρουσίαση των ευρημάτων του «Τάφου του ποιητή» από πέντε Έλληνες και ξένους ειδικούς. Πρόκειται για μια μείζονος σημασίας αρχαιολογική ανακάλυψη της Κλασικής Εποχής που έγινε πριν από 30 περίπου χρόνια στην Δάφνη Αττικής. Η παρουσίαση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Megaron Plus υπό την αιγίδα των Τμημάτων Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συμμετείχαν οι: Ευτυχία Λυγκούρη-Τόλια, Αρχαιολόγος, πρώην Προϊσταμένη ΚΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Έγκερτ Πέλμαν, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Έρλανγκεν και Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Mάρτιν Γουέστ, Ερευνητής Καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και Εταίρος της Ακαδημίας Αθηνών, Στέλιος Ψαρουδάκης, Επίκουρος Καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής του Τμήματος Μουσικών Σπουδών (Τομέας Ιστορικής & Συστηματικής Μουσικολογίας) του Πανεπιστημίου Αθηνών και Χρήστος Τερζής, Διδάκτωρ της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι ομιλητές, μέσα από τα πορίσματα των μελετών τους, επιχειρούν να αναδείξουν την αξία των ευρημάτων του «Τάφου του ποιητή» για την ιστορία της μουσικής του τόπου μας. Η εκδήλωση ξεκινά με σύντομο χαιρετισμό του Επίκουρου Καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής (Τμήμα Μουσικών Σπουδών) Στέλιου Ψαρουδάκη.

Ο «Τάφος του ποιητή», το σημαντικότατο αυτό μουσικό εύρημα στην Δάφνη Αττικής, χρονολογούμενο στην Κλασική Εποχή (περ. 430 π.Χ.), μετά την πάροδο τριάντα ετών περίπου από την ημέρα που το έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, μελετάται για πρώτη φορά από κορυφαίους ερευνητές και αξιοποιείται επιστημονικά. Πρόκειται για δύο συναφείς ασύλητους αρχαίους τάφους, οι οποίοι βρέθηκαν στην οδό Όλγας 53 από τον αρχαιολόγο Άγγελο Λιάγκουρα και ανεσκάφησαν από την Β΄ Εφορεία Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων. Ο ένας από τους τάφους ήταν πλούσια κτερισμένος. Αριστερά και δεξιά του νεαρού νεκρού, ίσως θύματος του λοιμού των Αθηνών, είχαν τοποθετηθεί προσφιλή του αντικείμενα. Γύρω από το σκελετό βρέθηκαν τρία μουσικά όργανα: «τρίγωνον» (είδος άρπας), κέλυφος χελώνας (ηχείο λύρας) και αυλός. Εκτός αυτών ανακαλύφθηκαν σπαράγματα παπύρου, τέσσερα ξύλινα κηρωμένα πινακίδια, ξύλινη κασετίνα, χάλκινος κονδυλοφόρος, έξι οστέινοι αστράγαλοι και δύο χάλκινα ομοιώματα αστραγάλων, σιδερένια ξύστρα και σιδερένιο πριόνι. Η καλή κατάσταση των ευρημάτων μάς επιτρέπει αφενός να διαβάσουμε μέχρι ενός σημείου τα κείμενα, αφετέρου να ανακατασκευάσουμε τα μουσικά όργανα (λύρα, άρπα και αυλός). Η άρπα, μάλιστα, γνωστή μόνον από τη σύγχρονή της εικονογραφία, αποτελεί μοναδικό εύρημα του συγκεκριμένου είδους  οργάνου. Τα αντικείμενα της ανασκαφής εκτίθενται, στο σύνολό τους, σε ειδική προθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά.

Η οικογενειακή ταφή στη Δάφνη του 430 π.Χ. και η ανασκαφή της το 1981 είναι το θέμα της ομιλίας της κυρίας Ευτυχίας Λυγκούρη-Τόλια, τέως Προϊσταμένης της ΚΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Η ομιλήτρια θα περιγράψει λεπτομερώς όλα τα στάδια της ανασκαφής, από τον εντοπισμό των ευρημάτων έως την τοποθέτησή τους στην προθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιώς. Η διακεκριμένη αρχαιολόγος, η οποία έχει δημοσιεύσει μελέτες και άρθρα της στην Ελλάδα και το εξωτερικό, έχει διενεργήσει πολυάριθμες σωστικές ανασκαφές σε διάφορες περιοχές των Αθηνών που αποκάλυψαν αξιόλογες αρχαιότητες, οι οποίες επιχειρήθηκε, σε πολλές περιπτώσεις, να διατηρηθούν ορατές και επισκέψιμες από το κοινό. Οι ανασκαφές αυτές εμπλούτισαν τις γνώσεις μας κυρίως σε θέματα της οχύρωσης και σε τοπογραφικά θέματα της αρχαίας πόλης γενικότερα, ενώ ανέδειξαν σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της Αθήνας και της ευρύτερης περιοχής (Πεισιστράτειο Υδραγωγείο, παλαίστρα του Γυμνασίου του Αριστοτελείου Λυκείου, Ακαδημία Πλάτωνος, Κεραμεικός-Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας, αποκατάσταση Καλλιμαρμάρου Σταδίου, κ.ά.).

Στη συνέχεια, τον λόγο θα πάρει ο Ομότιμος Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Έρλανγκεν-Νυρεμβέργης (Γερμανία) Έγκερτ Πέλμαν. Ο Γερμανός ακαδημαϊκός διδάσκαλος και μελετητής είναι Διδάκτωρ Κλασικής και Γερμανικής Φιλολογίας και Φιλοσοφίας και έχει διδάξει, μεταξύ άλλων, στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (επίτιμος διδάκτωρ) και στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο (επισκέπτης καθηγητής με αντικείμενο την αρχαία ελληνική μουσική). Οι επιστημονικές έρευνές του επικεντρώνονται κυρίως στην αρχαιοελληνική μετρική και μουσική, στην αρχαιοελληνική και λατινική γραμματεία και στο αρχαίο δράμα. Ο κ. Πέλμαν έχει στο ενεργητικό του περισσότερες από 170 επιστημονικές δημοσιεύσεις και 8 μονογραφίες. Στη διάλεξή του στο Μέγαρο θα προσεγγίσει τα θέματα του  Περιεχομένου των Τάφων Ι και ΙΙ και της χρονολόγησης της ταφής. Ο κ. Πέλμαν θα αναφερθεί διεξοδικά σε όλα τα ευρήματα, κάνοντας ειδικότερη μνεία στα στάδια συντήρησης και αποκατάστασης του παπύρου, τα οποία και θα περιγράψει αναλυτικά.

Ο Ομότιμος Ερευνητής Ελληνικής Φιλολογίας στο Κολέγιο All Souls της Οξφόρδης Μάρτιν Γουέστ θα μιλήσει στη συνέχεια. Ο έγκριτος Βρετανός μελετητής, που έχει διδάξει και στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, είναι μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας, καθώς και άλλων τεσσάρων ακαδημιών του εξωτερικού. Είναι επίσης κάτοχος του διεθνούς βραβείου Κλασικής Αρχαιότητας Balzan. Έχει εκδώσει πληθώρα συγγραμμάτων, αρκετά από τα οποία αναφέρονται στην «Ιλιάδα», αλλά και σε ποιητικά κείμενα της ελληνικής αρχαιότητας και στη μουσική της. Ο κ. Γουέστ θα μιλήσει για Τα γραπτά και το πολιτισμικό τους πλαίσιο επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στον αρχαιότερο –έως τώρα γνωστό– ελληνικό πάπυρο και τα αρχαιότερα κέρινα πινακίδια με ελληνική γραφή (ιωνικό αλφάβητο) που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη στον «Τάφο του ποιητή». Σε ένα από τα κέρινα πινακίδια αναγνωρίζεται, πιθανότατα, μεταγραφή γνωστού αποσπάσματος από τον Ησίοδο: Ὄλβιος ὅντινα Μοῦσαι φίλωνται [Μακάριος είναι αυτός που τον αγαπούν οι Μούσες].

Ακολουθεί η ομιλία του Επίκουρου Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Στέλιου Ψαρουδάκη με θέμα Ο αυλός της Δάφνης: ένας αντιπρόσωπος του πρώιμου τύπου του οργάνου. Ο κ. Ψαρουδάκης θα περιγράψει τον ξύλινο αυλό και θα αναφερθεί στη λεπτομερή καταγραφή των διαστάσεών του, προκειμένου το όργανο να αποκατασταθεί στην αρχική του μορφή και να διερευνηθεί η τονική του συμπεριφορά. Ο καταξιωμένος αρχαιομουσικολόγος έχει ειδικευθεί στη θεωρία, σημειογραφία και οργανολογία της αρχαίας ελληνικής μουσικής και στην προσωδιακή εκφορά του αρχαίου ελληνικού έμμετρου λόγου. Επίσης, ανακατασκευάζει όργανα της αρχαιότητας και εκτελεί επιλεγμένα σωζόμενα αρχαιοελληνικά μέλη. Είναι ενεργό μέλος των αρχαιομουσικολογικών εταιρειών Moisa της Ραβέννας και International Study Group on Music Archaeology του Βερολίνου.

Τον κ. Ψαρουδάκη θα διαδεχθεί στο βήμα ο Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρήστος Τερζής. Η διάλεξή του τιτλοφορείται Η άρπα της Δάφνης: μοναδικό δείγμα του τριγώνου της Κλασικής Περιόδου. Ο κ. Τερζής θα δώσει έμφαση στα στοιχεία που προκύπτουν από την ενδελεχή εξέταση και μέτρηση των διαστάσεων αυτού του μοναδικού σωζόμενου μάρτυρα του συγκεκριμένου τύπου οργάνου (είδους αρχαίας άρπας που παιζόταν μάλλον από γυναίκες), έτσι ώστε εν τέλει να συγκεντρωθούν τα απαραίτητα δεδομένα που θα οδηγήσουν στην ανακατασκευή του πρώτου αντιγράφου του «τριγώνου» από τον «Τάφο του ποιητή». Η επιστημονική έρευνα του επίσης αρχαιομουσικολόγου κ. Τερζή εστιάζεται στην αποκατάσταση και ερμηνεία των αρχαιοελληνικών μουσικοθεωρητικών συγγραμμάτων, στη σημειογραφία, στη χειρόγραφη παράδοση και κριτική των κειμένων των εν λόγω έργων, στη μελέτη των αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων και στην απόδοση των αρχαίων μελών. Έχει διδάξει Αρχαία Ελληνική Μουσική στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Έχει δημοσιεύσει άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά.