Συνεδρία 2: Ο λόγος στο έργο του Μανώλη Καλομοίρη

Με αφορμή την επέτειο συμπλήρωσης 60 χρόνων από το θάνατο του Μανώλη Καλομοίρη (1883-1962), παράλληλα με την έκθεση προς τιμήν του, η Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη», σε συνεργασία με το Σύλλογο «Μανώλης Καλομοίρης», διοργάνωσε ένα διήμερο συμπόσιο την Παρασκευή 10 και το Σάββατο 11 Φεβρουαρίου 2023 στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη».

Διακεκριμένοι μουσικολόγοι, ερευνητές και προσωπικότητες του ευρύτερου μουσικού χώρου, που έχουν ασχοληθεί επισταμένα με τον Καλομοίρη, μίλησαν γύρω από θέματα που αντικατοπτρίζουν την ποικιλόμορφη δράση και προσφορά του στη μουσική ζωή της Ελλάδας κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, όπως και ευρύτερα ζητήματα αισθητικής αλλά και προβληματισμούς σχετικά με την έκφραση της ελληνικότητας στη μουσική.

Το Συμπόσιο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Christoph Stroux (1931-2013), πρώτου διευθυντή της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής, με αφορμή τα 10 χρόνια από το θάνατό του.

Το BLOD βιντεοσκόπησε και δημοσιεύει τις ομιλίες της πρώτης ημέρας του Συμποσίου.

Συνεδρία 2: Ο λόγος στο έργο του Μανώλη Καλομοίρη
Προεδρεύων: Μάρκος Τσέτσος
Φίλιππος Τσαλαχούρης: Ο Καλομοίρης μιλούσε και τραγουδούσε ρωμαίικα.
Λίλυ Δάκα: Ο Μανώλης Καλομοίρης ως ποιητής.
Ζωντανή παρουσίαση τραγουδιών:
Διαμάντη Κριτσωτάκη, τραγούδι, Λ. Δάκα, πιάνο.
Μυρτώ Οικονομίδου: Τα λιμπρέτι στις μη ολοκληρωμένες όπερες του Καλομοίρη: επιρροές και προσωπική έκφραση.

Ακολουθούν οι περιλήψεις των ομιλιών της 2ης συνεδρίας:

Φίλιππος Τσαλαχούρης: Ο Καλομοίρης μιλούσε και τραγουδούσε ρωμαίικα.

Τα ελληνικά είναι μία ιστορική γλώσσα που μέσα στους αιώνες πρόσφερε στην ποίηση και τη μουσική ότι καλύτερο και σπανιότερο σε ποιότητα ήχου, ρυθμού και νοήματος. Στην αρχή του 20ου αιώνα το γλωσσικό ζήτημα έφερε σε αντίθεση δύο κόσμους. Ο Καλομοίρης συντάχθηκε με τους δημοτικιστές και υπερασπίστηκε το «ρωμαίικο». Η μεγαλύτερη, ίσως, συμβολή του Καλομοίρη στην νεοελληνική μουσική εξέλιξη είναι η διαμόρφωση προτύπου μελοποίησης και τονισμού της Ελληνικής γλώσσας. Ο Καλομοίρης μίλαγε και έγραφε στα «ρωμαίικα», τραγούδησε στα «ρωμαίικα» τοποθετώντας ψηλά την αξία αυτής της γλωσσικής ταυτότητας.

Ευθαλία (Λίλυ) Δάκα: Ο Καλομοίρης ως ποιητής.

Η γλώσσα, η ποίηση και η λογοτεχνία βρίσκονται στην κορυφή των ενδιαφερόντων του συνθέτη Καλομοίρη. Η γλώσσα αποτελεί γι αυτόν ένα μέσο έκφρασης εξίσου σημαντικό με τη μουσική, ενώ ο αγώνας για την καθιέρωση της δημοτικής σφραγίζει τη ζωή και το έργο του με πολλούς τρόπους. Πιστεύει ότι η ελληνική μουσική δεν μπορεί να οικοδομηθεί αν δε βασίζεται στη γλώσσα του λαού.

Ο Καλομοίρης γράφει ποίηση από μαθητής. Τα πρώτα τραγούδια σε δικούς του στίχους είναι τα «Τρία τραγούδια δι’ ἆσμα καί κλειδοκύμβαλον» (1902): «Μελαγχολία», «Ἀνακρεόντειον», «Ἡ Βαγιαδέρα». Ο Καλομοίρης μελοποιεί επίσης την ποιητική του συλλογή «Ἀπό χῶρες καί χωριά»: «Πατινάδα» (1908), «Νά, λάμπει ὁ ἥλιος πάλι» (1905), «Οἱ γειτόνοι μή μᾶς δοῦνε» (1905/1908), «Ἡ Μπαγιαντέρα» (1902/1903/1908), «Ἀγαπιόνταν κι οἱ δυό τους» (1906/1909), «Οἱ δυό διαλαλητάδες» (1904/ 1907/ 1937).

Σε δική του ποίηση επιστρέφει ο Καλομοίρης αργότερα, με το τραγούδι «Αφιέρωμα» (1941), το πρώτο και μοναδικό τραγούδι σε δικούς του στίχους από τον κύκλο Βραδυνοί θρύλοι σε ποίηση Χατζόπουλου. Στα μουσικά του απομνημονεύματα, το έργο για απαγγελία, τραγούδι και ορχήστρα Από τη ζωή και τους καϋμούς του Καπετάν-Λύρα (1941-1957) ο ίδιος γράφει και το κείμενο και τη μουσική, συνταιριάζοντας με ιδιαίτερο τρόπο τον λόγο με τις νότες.

Μυρτώ Οικονομίδου: Τα λιμπρέτι στις μη ολοκληρωμένες όπερες του Καλομοίρη: επιρροές και προσωπική έκφραση.

Οι συνθετικές προσπάθειες του Καλομοίρη στο απαιτητικό είδος της όπερας υπήρξαν συνολικά εννέα. Από αυτές, οι πέντε ευοδώθηκαν [Ο Πρωτομάστορας (1915/1929/1942), Το δαχτυλίδι της Μάνας (1917/1939), Ανατολή (1945/1948), Ξωτικά νερά (1950/1952), Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος (1961)], ενώ οι άλλες τέσσερις παρέμειναν ως σκέψεις που υλοποιήθηκαν η κάθε μία σε διαφορετικό ποσοστό. Στα τρία από τα τέσσερα αυτά σχεδιάσματα όπερας είχε γράψει το κείμενο που δυνάμει προοριζόταν για λιμπρέτο, καθώς στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν προχώρησε πέραν της σύνθεσης μερικών σελίδων μουσικής. Οι προσπάθειες αυτές τοποθετούνται χρονικά είτε πολύ νωρίς είτε πολύ αργά στη συνθετική του πορεία, περικλείοντας χρονικά τις ολοκληρωμένες όπερες. Τα λιμπρέτι από το μουσικό δράμα Κάτω στη Ρόδο και Ο Μαυριανός και ο βασιλιάς γράφτηκαν γύρω στα 1909-1910, που ήταν ακόμη άπειρος για να φέρει εις πέρας ένα τέτοιο εγχείρημα, ενώ η μεγαλεπήβολη τριλογία Ακριτικό τρίπτυχο ξεκίνησε στα 196 μέχρι και το θάνατό του. Ενδιάμεσα, έγραψε και μια υπόθεση που ξεχωρίζει από τη θεματολογία του συνόλου των έργων του, καθώς βασίζεται σε ρεαλιστική υπόθεση, με χαρακτήρες εμπνευσμένους από υπαρκτά πρόσωπα και καταστάσεις.

Στην παρούσα ανακοίνωση, μέσω της προσέγγισης των άγνωστων αυτών κειμένων και την ένταξής τους στο σύνολο της οπερατικής δημιουργίας του, γίνεται μια προσπάθεια πληρέστερης κατανόησης των επιρροών, των θεματικών και της ιδιοσυγκρασιακής έκφρασης του συνθέτη.