Ανάμεσα στον τουρκικό εθνικισμό και τον ελληνικό αλυτρωτισμό: H ρωμαίικη κοινότητα της Κωνσταντινούπολης, 1914-1923

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος εντάσσεται ως γεγονός σε έναν αιώνα που χαρακτηρίστηκε από ένοπλες συγκρούσεις, εθνοκαθάρσεις, εκτοπισμούς και άλλες βίαιες πολιτικές πρακτικές. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν αποτέλεσε ιστορική εξαίρεση. Ο πόλεμος σήμανε την τελική κατάρρευση του πολυθρησκευτικού και πολυεθνοτικού οθωμανικού κράτους. Οι εκτοπισμοί και οι βιαιότητες του νεοτουρκικού καθεστώτος σε βάρος των μη μουσουλμάνων Οθωμανών υπηκόων του – κυρίως των Αρμενίων και των Ρωμιών – αποτέλεσαν την πιο ακραία έκφραση της οριστικής αποσύνθεσης της οθωμανικής κοινωνίας. 

Ο σκοπός της συγκεκριμένης παρουσίασης δεν είναι να εξετάσει το γνωστό και επαρκώς τεκμηριωμένο ζήτημα αυτών των διώξεων, οι οποίες εμπίπτουν στην ανοιχτή και ωμή βία του πολέμου. Αντιθέτως επικεντρώνεται σε εκείνο το τμήμα του πληθυσμού που φαινομενικά δεν υπέφερε, επειδή ήταν εγκατεστημένο σε ορατές περιοχές – κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα –ή σε περιοχές που δεν συμπεριλαμβάνονταν άμεσα στον στρατηγικό σχεδιασμό των Νεότουρκων. Μέσα από το παράδειγμα των ελληνορθόδοξων της Κωνσταντινούπολης – της πιο σημαντικής από αυτές τις «ασφαλείς» κοινότητες, καθώς κατοικούσαν στην πρωτεύουσα, κέντρο αποφάσεων της αυτοκρατορίας και έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, της υπέρτατης αναγνωρισμένης αρχής του ρωμαίικου μιλλέτ – η παρουσίαση θα προσπαθήσει να αναδείξει τις προσπάθειες της θρησκευτικής και κοσμικής ηγεσίας της κοινότητας να ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός ταχύτατα και ριζικά μεταβαλλόμενου πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού περιβάλλοντος. 

Η ιστορική εμπειρία των Οθωμανών Ελλήνων εντάσσεται στην ευρύτερη συζήτηση με θέμα τη διάλυση των πολυεθνοτικών αυτοκρατοριών και την αναδιοργάνωσή τους σε εθνικά κράτη. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος ότι από την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830 και ύστερα οι Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης εγκλωβίστηκαν σταδιακά ανάμεσα σε δύο αμοιβαία ανταγωνιστικούς εθνικισμούς, αυτόν της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας της οποίας στο μεγαλύτερο ποσοστό ήταν υπήκοοι και εκείνον της Ελλάδας με την οποία τους συνέδεαν εθνοτικοί δεσμοί. Ως εκ τούτου, η στάση και οι πολιτικές της ρωμαίικης κληρικολαϊκής ηγεσίας απέναντι στον τουρκικό εθνικισμό και τον ελληνικό αλυτρωτισμό καθόρισε το καθεστώς τους ως μειονοτικής ομάδας στην Τουρκία μέχρι σήμερα.  

Στο πλαίσιο αυτό, η παρουσίαση θα αξιολογήσει αρχικά τις επιπτώσεις της εθνικιστικής πολιτικής των Νεότουρκων στην ελληνορθόδοξη κοινότητα της  Κωνσταντινούπολης κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δίνοντας έμφαση στο φαινόμενο της έμμεσης δομικής (structural) βίας, η οποία συχνά έχει καταστρεπτικότερες συνέπειες από τη άμεση φυσική βία. Κατόπιν θα ακολουθήσει μια επισκόπηση της πολιτικοποίησης των θρησκευτικών και λαϊκών κοινοτικών αρχών και της προσπάθειας πολιτικής συγκρότησης της κοινότητας με κριτήριο την ελληνική εθνοτική ταυτότητα, καθώς και της ταύτισής τους με τη μεγαλοϊδεατική αλυτρωτική πολιτική του ελληνικού κράτους κατά την περίοδο του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1919-1922.