Ικανότητα ή ταλέντο; Τα καινούργια ρούχα του εργαζομένου

Ποια είναι η συνταγή της επαγγελματικής επιτυχίας; Αρκούν τα τυπικά προσόντα και οι ικανότητες για μια δυναμική καριέρα ή υπάρχουν κι άλλα υλικά, δύσκολα προσδιορίσιμα, αλλά καθοριστικά, όπως το ταλέντο, για να κατακτήσει κανείς αυτό που θα τον ολοκληρώνει και θα τον ανταμείβει;

Τα ερωτήματα αυτά θέτει ο βραβευμένος για το ερευνητικό του έργο κοινωνιολόγος Πιερ-Μισέλ Μενζέ, καθηγητής στο Κολλέγιο της Γαλλίας, στην Έδρα Κοινωνιολογίας της Δημιουργικής Εργασίας και τα απαντά με τα δικά του, εξαιρετικά πρωτότυπα εργαλεία. Βαθύς στοχαστής, ο Μενζέ περιγράφει τις βασικές κοινωνικές διαδικασίες που βρίσκονται στην αφετηρία της προβληματικής έννοιας «της δημιουργικότητας» και προσφέρει ανατρεπτικές ερμηνείες για τη δυναμική του ταλέντου και την αξιοποίησή του. Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σε συνεργασία με το Υπουργείο Εξωτερικών, το Γραφείο Ελληνικής Προεδρίας, το Collège de France και το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος στο πλαίσιο του προγράμματος «Ελλάς Γαλλία - Συμμαχία 2014».

Για αιώνες το ταλέντο παρέπεμπε σχεδόν αποκλειστικά στις τέχνες, μας λέει ο Μενζέ, αλλά τα τελευταία 15 χρόνια, το ταλέντο διείσδυσε ως κριτήριο στο σύνολο της οικονομικής και επιχειρηματικής δραστηριότητας, έβαλε σε δεύτερη μοίρα τα τυπικά προσόντα και έκανε πιο σύνθετη την αξιολόγηση των εργαζομένων.

Αφετηρία της ομιλίας του Πιερ-Μισέλ Μενζέ είναι η κοινωνιολογική ανάλυση των παραγόντων της επιτυχίας, ένα πεδίο στο οποίο ο γάλλος κοινωνιολόγος δουλεύει συστηματικά και πρωτότυπα επί δεκαετίες. Με το σχετικά πρόσφατο βιβλίο του Η δημιουργική εργασία: Ολοκλήρωση μέσα στην  αβεβαιότητα, ο Μενζέ ανέτρεψε όλα τα στερεότυπα για την ιδιοφυΐα, την κατασκευή ταλέντων και το εφήμερο της μόδας, και με πολύ φρέσκες μεθόδους ανάλυσης, με εξοπλισμό από την κοινωνιολογία, την οικονομία και τη φιλοσοφία, διατύπωσε την άποψη ότι η αβεβαιότητα είναι το γόνιμο περιβάλλον για τη δημιουργική εργασία. «Χωρίς αβεβαιότητα, ούτε η αυτογνωσία ούτε η δημιουργική καινοτομία είναι δυνατή. Και χωρίς τεχνικές για τη διαχείριση της αβεβαιότητας δεν μπορούν να προκύψουν ούτε καριέρες ούτε επικερδή εγχειρήματα».

Γεννημένος το 1953, ο Πιερ-Μισέλ Μενζέ, σπούδασε φιλοσοφία στην Ecole Normale Supérieure και έκανε διδακτορικό στην κοινωνιολογία στην Ανωτάτη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών. Εξελίχθηκε σε Διευθυντή Ερευνών της ίδιας σχολής, με ειδίκευση στον κόσμο της τέχνης και της δημιουργικότητας. Σε αντίθεση με άλλους σημαντικούς γάλλους κοινωνιολόγους, οι οποίοι καινοτομούσαν επαναπροσδιορίζοντας τις μεθόδους της κοινωνιολογίας, ο Μενζέ πολλαπλασίασε τα πεδία έμπνευσης για τις έρευνές του αντλώντας  υλικό από την οικονομία, την ιστορία, τη γεωγραφία και τη φιλοσοφία.

Ο Μενζέ έκανε αισθητή την παρουσία του με την αποδόμηση των παλαιότερων στερεότυπων για τη δημιουργικότητα και γείωσε όλες τις αφηρημένες και ρομαντικές αντιλήψεις που κυριαρχούσαν στον κόσμο των τεχνών, αλλά και των συνολικών οικονομικών δραστηριοτήτων. Για τον Μενζέ, στον κόσμο της δημιουργικότητας κυβερνούν ο ανταγωνισμός και η ανισότητα. «Όσοι κινούνται στον κόσμο αυτόν έχουν συχνά το ίδιο σημείο εκκίνησης, αλλά εξελίσσονται διαφορετικά, άλλοι προς την επιτυχία και άλλοι προς την αποτυχία. Ο επιτυχημένος είναι αυτός με τον μεγαλύτερο βαθμό δημιουργικής ελευθερίας σε σχέση με το περιβάλλον του. Είναι αυτός που μπορεί να δημιουργήσει και να επιβάλει κάτι».

Η καλλιτεχνική δημιουργία για τον Μενζέ είναι μια μορφή εργασίας την οποίαυποβάλλει στην ίδια κατηγορία κοινωνιολογικής και οικονομικής ανάλυσης με οποιοδήποτε άλλο είδος εργασίας. Θεωρεί τον ανταγωνισμό αρετή που οδηγεί στην αυτογνωσία και την απελευθέρωση δημιουργικών δυνάμεων. Και αναγνωρίζει ότι, και στον κόσμο των τεχνών και της γνώσης, ο ανταγωνισμός είναι εξίσου απαραίτητος. «Ένα έργο δεν ζει μόνο από τη δική του δύναμη, ζει γιατί βομβαρδίζεται από ερωτήματα».

Το 1999 ο Μενζέ τιμήθηκε με το Αργυρό Μετάλλιο του CNRS (του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Γαλλίας) για τις καινοτόμες έρευνές του, με τις οποίες έχει προκαλέσει συζητήσεις και διαλόγους συνεισφέροντας στην κατανόηση του κόσμου μ’ έναν τρόπο  πιο σύνθετο και μακριά από τετριμμένα σχήματα.

Ο Μενζέ κατέχει από το 2013 την Έδρα Κοινωνιολογίας της Δημιουργικής Εργασίας του Κολλεγίου της Γαλλίας, ενώ την περίοδο 1993-2005 εργάστηκε ως διευθυντής ερευνών στο CNRS και στην Ανωτάτη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών. Εξακολουθεί να συμμετέχει και στους δύο θεσμούς σε υψηλές θέσεις σχεδιασμού ερευνητικών προγραμμάτων και προγραμμάτων σπουδών.  Διευθύνει τη Γαλλική Επιθεώρηση Κοινωνιολογίας και έχει γράψει μέχρι τώρα πέντε βιβλία, καρποί των ερευνών του στον περίπλοκο κόσμο των τεχνών, της δημιουργίας και της οικονομίας. Φανατικός μελομανής, αλλά χωρίς ακαδημαϊκό ρίγος, περιγράφει την τετραλογία του Βάγκνερ ως ένα «συναρπαστικό γουέστερν», και το πρώτο του βιβλίο, που κυκλοφόρησε το 1983, είχε θέμα «Το παράδοξο του μουσικού».

Τα υπόλοιπα βιβλία του, μεταφρασμένα σε πολλές γλώσσες, είναι εξελισσόμενες παραλλαγές πάνω στα θέματα που τον απασχολούν στις έρευνές του: Το πορτρέτο του καλλιτέχνη ως εργάτη-Μεταμορφώσεις του καπιταλισμού (2003),Κοινωνιολογία της ελαστικής εργασίας (2005), Επάγγελμα καλλιτέχνης: Η προέκταση του δημιουργικού πεδίου (2005), Η δημιουργική εργασία: Ολοκλήρωση μέσα στην αβεβαιότητα (2009).