Η απεικόνιση της σχέσης «δούλος – ελεύθερος» στο αρχαιοελληνικό ερωτικό μυθιστόρημα

Στην πρόσφατη μελέτη του για την απεικόνιση της δουλείας στο αρχαιοελληνικό ερωτικό μυθιστόρημα, η οποία τιτλοφορείται The Representation of Slavery in the Greek Novel: Resistance and Appropriation (Λονδίνο / Νέα Υόρκη 2019), o William Owens υποστηρίζει ότι στην Καλλιρρόη, το μυθιστόρημα του Χαρίτωνα του Αφροδισιέα, η απεικόνιση της δουλείας συγκροτείται από δύο αφηγήσεις, την ρητή (explicit) και την υπόρρητη (implicit). Η δουλεία ως στοιχείο της πλοκής του μυθιστορήματος αναδύεται για πρώτη φορά, όταν ο ληστής και τυμβωρύχος Θήρων ανακαλύπτει ζωντανή στον τάφο της την πανέμορφη Καλλιρρόη, την κόρη του Ερμοκράτη, στρατηγού των Συρακουσών, και την πουλάει, στην τιμή του ενός ταλάντου, στον επιστάτη του Διονυσίου, του ισχυρού άνδρα της Μιλήτου. Σύμφωνα με τον Owens, η «ρητή αφήγηση» για το πώς ο Διονύσιος ερωτεύεται την πανέμορφη δούλη του και καταλήγει να την παντρευτεί ακολουθεί τις κατεστημένες αντιλήψεις της κοινωνικής ελίτ όσον αφορά τους δούλους και τις σχέσεις αφέντη και δούλου. Αντίθετα, η «υπόρρητη αφήγηση», που εγκιβωτίζεται σε υπαινιγμούς, αποσιωπήσεις και αντιφάσεις, αναδεικνύει την εξουσία του κυρίου πάνω στη δούλη και τον συνακόλουθο εξαναγκασμό της Καλλιρρόης σε γάμο. Κεντρικό στοιχείο της ερμηνείας του Owens αποτελεί η θέση ότι η περίοδος της δουλείας «στιγματίζει» την Καλλιρρόη, με την έννοια ότι, για να επιβιώσει, μετέρχεται «τεχνάσματα» που αντανακλούν «δουλική πανουργία» (ο όρος είναι του Χαρίτωνα), αλλά στη συνέχεια, όταν οδηγείται στην αυλή του βασιλιά Αρταξέρξη στη Βαβυλώνα για τη δίκη που θα κρίνει την τύχη της, η ηρωίδα ανακτά τη «σωφροσύνη» της και εξαγνίζεται τρόπον τινά για την προηγούμενη «δουλική» συμπεριφορά της. Ανάλογα υποστηρίζει και για τον Χαιρέα, τον σύζυγο της Καλλιρρόης, ο οποίος κατά την αναζήτησή της, αιχμαλωτίζεται και πωλείται ως δούλος στον Μιθριδάτη, τον σατράπη της Καρίας.

Αντικρούοντας τις απόψεις του Owens, θα επιχειρήσω να θέσω σε νέες βάσεις τη διάκριση «δούλος – ελεύθερος» στο μυθιστόρημα του Χαρίτωνα. Θα ξεκινήσω από ορισμένες παρατηρήσεις που αφορούν την ταυτότητα και τη συμπεριφορά της Καλλιρρόης και του Χαιρέα, όπως ότι: η Καλλιρόη δεν υπήρξε ποτέ, ούτε τυπικά ούτε ουσιαστικά, «δούλη»· η πανουργία των μελών της ελίτ, δηλαδή ελεύθερων ατόμων ευγενούς καταγωγής και υψηλής κοινωνικής θέσης, είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη από τη «δουλική πανουργία»· ο αφηγητής δεν αφήνει ούτε υποψία εμπλοκής του Χαιρέα στην απόπειρα φυγής ορισμένων δούλων του Μιθριδάτη. Γενικότερα το μυθιστόρημα ανασημασιοδοτεί την έννοια της «δουλείας», με την έννοια ότι τα μέλη της ελίτ, σε Δύση και Ανατολή, απεικονίζονται ως «δούλοι» του κάλλους της Καλλιρρόης και του έρωτά τους για αυτήν. Αυτού του είδους η «δουλεία» προτάσσεται ιεραρχικά, θεματικά και γλωσσικά της κοινωνικής δουλείας, η οποία τίθεται στην υπηρεσία της, ενώ η κοινωνική και η ερωτική «δουλεία», και η θρησκευτική λατρεία συμφύρονται, όπως προκύπτει π.χ. από τη χρήση και τη λειτουργία της «προσκύνησης». Προκύπτει έτσι μια νέα, πολύπλοκη συνάρτηση όσον αφορά τις έννοιες «δούλος» - «ελεύθερος», η οποία από τη μια ανακαλεί και από την άλλη υπερβαίνει τα παραδοσιακά σχήματα.

(Σημείωμα του ομιλητή)

To BLOD ευχαριστεί τους διοργανωτές για την παραχώρηση του βίντεο της εκδήλωσης.