Οι επιστήμες στην αρχαία Αθήνα με τα μάτια του Αριστοφάνη

Ο Αριστοφάνης (445-385; π.Χ.) με τις κωμωδίες του περιγράφει και σατιρίζει την ζωή στην Αθήνα της εποχής του. Τα πρόσωπα των έργων του είναι τύποι συγχρόνων συμπολιτών του και όχι τραγικοί ήρωες πολύ αρχαίων χρόνων. Σημαντικός παράγων για την επιτυχία μιας κωμωδίας είναι το κατά πόσον θίγει επίκαιρα θέματα και προβλήματα στην ζωή της πόλεως-κράτους των Αθηνών.

Επομένως, οι αναφορές του Αριστοφάνους σε θέματα που αφορούν στην παιδεία των νέων και την διάδοση καινοφανών ιδεών για τον φυσικό κόσμο και την σχέση του με τις μυθικές παραδόσεις, είναι πολύτιμες. Μας δίνουν την δυνατότητα να καταλάβουμε την απήχηση των επιστημονικών αντιλήψεων και επιτευγμάτων της εποχής του στο ευρύ αθηναϊκό κοινό, όπου ανήκει και ο ίδιος.

Εδώ θα αναφερθούμε σε κάποια στοιχεία για τις επιστήμες, τα οποία αντλούμε από δύο κωμωδίες του, τους Ὄρνιθες και ιδίως τις Νεφέλες.

Στους Ὄρνιθες, όπου τα πουλιά πείθονται από τους δύο Αθηναίους, τον Πεισέταιρο και τον Ευελπίδη, να χτίσουν μια πόλη δική τους, μεταξύ ουρανού και γης, για να υποτάξουν θεούς και ανθρώπους.

Στην υπό ανέγερση πόλη τους, την «νεφελοκοκκυγία,» τάχιστα εμφανίζονται διάφορα πρόσωπα που θέλουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Μεταξύ αυτών είναι και ο γεωμέτρης-αστρονόμος Μέτων, που θέλει να ρυμοτομήσει την νέα πόλη και προθυμοποιείται να δείξει στον Πεισέταιρο, «πώς ο κύκλος γίνεται τετράγωνο».

Εδώ σχολιάζεται η συμβολή του Μέτωνος στην αστρονομία και γίνεται αναφορά στα τρία άλυτα γεωμετρικά προβλήματα με κανόνα και διαβήτη, τα οποία είναι ο τετραγωνισμός του κύκλου, ο διπλασιασμός του κύβου, και η τριχοτόμηση οξείας γωνίας.

Οι Νεφέλες είναι η κυρία πηγή για τις τρέχουσες ιδέες των φιλοσόφων περί του φυσικού κόσμου. Ο Στρεψιάδης και ο γιός του Φειδιππίδης μαθητεύουν διαδοχικώς στο «φροντιστήριον» του Σωκράτους.

Ο Στρεψιάδης μπαίνοντας εκεί θαυμάζει τα όργανα που έχουν για την αστρονομία και την γεωμετρία, εκπλήσσεται από τον «χάρτη της γης», που τού δείχνει ένας μαθητής. Στη συνέχεια ο Σωκράτης τού αποκαλύπτει την φύση των νεφών, της αστραπής, και της βροντής, απομυθοποιώντας τον νεφεληγερέτη Δία. Επί πλέον, ο Στρεψιάδης μαθαίνει ότι δεν υπάρχει Ζεύς· ο αιθέριος Δίνος είναι ο δημιουργός και κύριος του παντός.

Μεταξύ των σκέψεων του Στρεψιάδη, πώς θα αποφύγει να πληρώσει τους δανειστές του είναι και η χρήση της «υάλου», με την οποία ανάβουν φωτιά, δηλαδή η χρήση συγκλίνοντος φακού. Τελικώς ο Στρεψιάδης αποδεικνύεται ανεπίδεκτος μαθήσεως, οπότε το βάρος των σπουδών πέφτει στον γιό του Φειδιππίδη, που διαλέγει να μαθητεύσει στον Άδικο λόγο για να μπορέσει να αντικρούσει τους δανειστές του πατέρα του.

Στην πορεία του έργου οι Νεφέλες εκφράζουν την δυσαρέσκειά τους για την εκλογή του Κλέωνος σε στρατηγό. Τονίζουν μάλιστα, ότι εναντίον της εκλογής του είχαν στείλει σημάδια ο ήλιος και η σελήνη, που έκρυψαν το φως τους. Πρόκειται για χρονολογημένες εκλείψεις ηλίου και σελήνης το 425-424 π.Χ. και την εκλογή του Κλέωνος το 424 π.Χ.

Και η Σελήνη εκφράζει τα παράπονά της, που οι Αθηναίοι δεν την τιμούν όπως πρέπει, ενώ αυτή τους ευεργετεί, αφού με το φως της (περί την πανσέληνο) φωτίζει τόσο καλά την νύχτα, ώστε δεν χρειάζεται να καίνε δάδα, οπότε έχουν οικονομία 1 δραχμή στα μηνιαία έξοδά τους.

Επί πλέον, οι Αθηναίοι δεν υπολογίζουν σωστά τις ημέρες του μήνα, με αποτέλεσμα οι ημερομηνίες των εορτών να μην συμπίπτουν με την φάση της σελήνης. Αυτά προκαλούν αναστάτωση στους θεούς, που δεν ξέρουν πότε να περιμένουν τις τσίκνες από τις θυσίες. Τα παράπονα της σελήνης σχετίζονται με την διόρθωση του αττικού ημερολογίου και την εισαγωγή του 19ετούς κύκλου των σεληνιακών φάσεων από τον Μέτωνα.

Μετά την επιτυχημένη εκδίωξη των δανειστών από τον Φειδιππίδη, ο οποίος μαθήτευσε στον Άδικο λόγο, πατέρας και γιός εορτάζουν το γεγονός. Διαφωνούν, όμως, στο ποιος είναι ο καλύτερος ποιητής. Ο Στρεψιάδης υμνεί τον παλαιότερο Αισχύλο, ο Φειδιππίδης τον σύγχρονο Ευριπίδη. Ο νεαρός χρησιμοποιεί τα επιχειρήματα του Άδικου λόγου κατά του πατέρα του. Ο Στρεψιάδης οργίζεται τόσο πολύ, που ζητεί από τον δούλο του να πάνε μαζί και να πυρπολήσουν το φροντιστήριο του Σωκράτη, εκεί όπου μαθήτευσε ο γιος του.

Ανέκαθεν υπάρχει το χάσμα μεταξύ των γενεών. Είναι σύνηθες φαινόμενο η εναντίωση των ηλικιωμένων στην διάδοση νέων ιδεών που απομυθοποιούν τον κόσμο των θεών και εισάγουν την επιστημονική διερεύνηση και θεώρηση του φυσικού κόσμου. Ο Στρεψιάδης, δηλαδή ο Αριστοφάνης, φθάνει στα άκρα υιοθετώντας τον τρόπο καταστροφής της Σχολής των Πυθαγορείων, την πυρπόληση, για την καταστροφή του φροντιστηρίου του Σωκράτους. Ο Αριστοφάνης πιθανόν να μην γνώριζε την ηθική διδασκαλία του Σωκράτους, που δεν είχε τίποτα το κοινό με την διδασκαλία των σοφιστών, και αδίκως τον έβαλε στο στόχαστρό του.