Bodossaki Lectures on Demand
ΙΔΡΥΜΑ ΜΠΟΔΟΣΑΚΗ

Ο ελληνικός στρατός τη δεκαετία του 1940. Πολιτικές επιρροές και πολιτικές παρεμβάσεις

Σακελλαρόπουλος Τάσος

27 Μαΐου 2016

ΟΜΙΛΙΕΣ
EXIT FULL SCREEN VIDEO & SLIDES
ΔΙΑΡΚΕΙΑ 01:31:05 ΠΡΟΒΟΛΕΣ 2265
ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ /

Με την ομιλία αυτή του ιστορικού Τάσου Σακελλαρόπουλου, κλείνει ο φετινός κύκλος σεμιναρίων με θέμα "Η ταραγμένη δεκαετία του 1940".

Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) σε συνεργασία με  το Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ) διοργανώνουν  ένα νέο κύκλο σεμιναρίων με θέμα Η ταραγμένη δεκαετία του 1940. Πολιτικές διαστάσεις και κοινωνικές εξελίξεις που απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης. Στα δώδεκα σεμινάρια του κύκλου θα επιχειρηθούν κριτικές προσεγγίσεις και αποτιμήσεις των πλέον κρίσιμων γεγονότων της περιόδου, με εισηγήσεις επιστημόνων, καθηγητών πανεπιστημίου εγνωσμένου κύρους και εξειδίκευσης. Στο σεμινάριο θα διδάξουν οι: Τασούλα Βερβενιώτη, Πολυμέρης Βόγλης, Ανδρέας Δεληβορριάς, Πολίνα Ιορδανίδου, Άντα Κάπολα, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Γιώργος Κόκκινος, Γιώργος Κουκουλές, Ηλίας Νικολακόπουλος, Προκόπης Παπαστράτης, Σωτήρης Ριζάς, Τάσος Σακελλαρόπουλος, Γιάννης Σκαλιδάκης και Βαγγέλης Χατζηβασιλείου.

Τάσος Σακελλαρόπουλος: Ο ελληνικός στρατός τη δεκαετία του 1940. Πολιτικές επιρροές και πολιτικές παρεμβάσεις

Ο Ελληνικός Στρατός αποτέλεσε ήδη από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους την αιχμή του δόρατος για την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας και για την εφαρμογή του ελληνικού αλυτρωτισμού. Επρόκειτο για μια «υψηλή» αποστολή την οποία εν μέρει του «ανέθεσε» το σύνολο του ελληνισμού αλλά εν μέρει την διεκδίκησε και μόνος του ως ο κυριότερος, τελικά, φορέας της εθνικής ιδεολογίας.

Έκτοτε ο στρατός ενεπλάκη σε κάθε εθνική και πατριωτική διαδικασία λειτουργώντας πολύ συχνά σαν τον κύριο θεματοφύλακα των εθνικών «δικαίων» και των εθνικών διεκδικήσεων. Με αφετηρία τα παραπάνω διαμορφώθηκε μια παράδοση παραλλήλως αστική και λαϊκή η οποία οδήγησε στην συνύφανση κοινωνίας και στρατού επί ενός ισχυρού πατριωτικού πλαισίου. Σταδιακά διαμορφώθηκε ένα κύρος εθνικής εμβέλειας που απολάμβανε ο στρατός. Απέναντι στο κύρος αυτό ο θρόνος και η πολιτική ηγεσία της χώρας κράτησαν μια διττή στάση, αφενός καλλιεργούσαν την εθνική απήχηση του στρατού και αφετέρου στόχευαν διαρκώς στον απόλυτο έλεγχο του και στην χρησιμοποίηση σε όφελός τους.

Η αρχή του ελληνικού 20ου αιώνα, το κίνημα του 1909, η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου και οι Βαλκανικοί πόλεμοι επέτρεψαν την είσοδο στο Σώμα των Αξιωματικών, εκπροσώπων των μεσαίων και των αγροτικών κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία είχαν  πολιτικά με την βενιζελικό χώρο. Η είσοδος αυτή διαμόρφωσε σταδιακά δύο παρατάξεις εντός του στρατού οι οποίες αντιστοιχούσαν τελικά με  εκείνες της πολιτικής σκηνής. Το φιλοβενιζελικό κίνημα του 1935 και η αποτυχία του οδήγησε στην μαζική αποπομπή των βενιζελικών αξιωματικών και την μεταβολή του στρατού σε εργαλείο του θρόνου και του μεταξικού καθεστώτος.

Ο πόλεμος του 1940-1941, στο εξάμηνο που διήρκεσε, ανανέωσε την λαϊκότητα του στρατού κα μέσω αυτής την σύνδεση του με την κοινωνία. Ο τρόπος που διεξάγει ο αγώνας στα βουνά της Ηπείρου διαμόρφωσε συνθήκες επιχειρησιακής αυτονομίας από το διοικητικό κέντρο της Αθήνας και αναπτυγμένης πολεμικής πρωτοβουλίας. Το πλαίσιο αυτό αφενός ενίσχυσε με κύρος τους σωματάρχες και μεράρχους  και αφετέρου διαμόρφωσε συνθήκες πρωτοβουλίας στους μεσαίους και στους μικρούς ηγήτορες, γεγονός που διαμόρφωσε νέες συνθήκες πολεμικής εμπειρίας και στους νεαρούς αξιωματικούς και στους στρατιώτες που τους ακολουθούσαν.

Ο τρόπος που πραγματοποιήθηκε η συνθηκολόγηση και η παράδοση των όπλων μαζί, με την Κατοχή που ακολούθησε, άνοιξαν δύο δρόμους για τους έλληνες αξιωματικούς: εκείνον της ηττοπάθειας και της αδράνειας και εκείνον της δράσης και της συνέχισης του πολέμου. Δρόμοι μάλλον αντίστοιχοι με εκείνους επί των οποίων κινήθηκε η ελληνική κοινωνία.

Η δραστηριοποίηση των αξιωματικών αναπτύχθηκε  σε αρκετά πεδία εντός Ελλάδας αλλά και σε εκείνο της επίσημης εξόριστης λειτουργίας του κράτος στην Μέση Ανατολή. Η ποικίλη αυτή δραστηριότητα επηρέασε την διαμόρφωση της ταυτότητας των ελλήνων αξιωματικών, την σχέση τους με την χειμαζόμενη κοινωνία και την θέση τους στην πυραμίδα που θα διαμορφωνόταν ενόψει της λήξης του πολέμου.

Η εμφύλια σύγκρουση μεταξύ των ελληνικών αντιστασιακών οργανώσεων έδειξε ήδη από τα τέλη του 1943 ότι τα βασικά ζητούμενα ήταν αφενός η πίεση κατά των κατακτητών μαζί με την καλλιέργεια υψηλού πατριωτικού φρονήματος αλλά και, η ισχυροποίηση της κάθε αντιστασιακής παράταξης με ορίζοντα το πολιτικό τοπίο της χώρας μετά την Απελευθέρωση.

Αντιστοίχως στην Μέση Ανατολή οι εξελίξεις που αφορούσαν τα ελληνικά ζητήματα έδειξαν ήδη από τον Μάρτιο του 1943 ότι οι πολιτικές παρατάξεις του ελληνικού Μεσοπολέμου (φιλοβασιλικοί, Φιλελεύθεροι και αριστερό κίνημα) διεκδικούσαν η κάθε μια ξεχωριστά το πολιτικό έλεγχο του εξόριστου στρατού με στόχο την ενίσχυση του ρόλου της κάθε μίας παράταξης στην μεταπολεμική Ελλάδα. Στο εξόριστο ελληνικό πλαίσιο, στην Αίγυπτο, η αστική συσσωμάτωση και η σύνδεση των μεγάλων αντιπάλων του Εθνικού Διχασμού ( βασιλοφρόνων και Φιλελεύθερων) επήλθε νωρίτερα από την αντίστοιχη στην Ελλάδα. Την προσέγγιση οριστικοποίησε το αποτυχημένο αριστερό κίνημα στην Μέση Ανατολή, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα τον έλεγχο του εξόριστου στρατού από την φιλοβασιλική παράταξη αλλά και την εδραίωση σε μερίδα νέων αξιωματικών ενός στρατοκρατικού πνεύματος το οποίο όριζε τον στρατό ικανό αλλά και αρμόδιο και για την πολιτική διακυβέρνηση της χώρας. Η ομάδα αυτή θα αυτονομηθεί από τους ανωτέρους της και θα συγκροτήσει τις παραμονές της δεκεμβριανής σύγκρουσης στην Αθήνα, την συνωμοτική οργάνωση νέων αξιωματικών ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών) όπου αργότερα κατά την διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου θα έχει σαφή αλλά και αυτόνομο παρεμβατικό ρόλο στην πολιτική λειτουργία της χώρας.

Την Απελευθέρωση διαδέχθηκε ο Δεκέμβρης του 1944 όπου η ήττα του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 1945, οριστικοποίησε και στην ελεύθερη χώρα την συσπείρωση του αστικού πόλου απέναντι στην εαμική Αριστερά. Το γεγονός της σύγκρουσης στην Αθήνα και η εξέλιξη της, επέτρεψαν στον νεοπαγή αστικό πόλο να κινηθεί ελεύθερα τόσο στην διαμόρφωση ενός κράτους, όσο και ενός στρατού που ελέγχονταν αποκλειστικά από τον ίδιο και θα είχαν κύριο κριτήριο το αντιεαμικό πρόσημο.

Η μεταπολεμική περίοδος στον Ελληνικό Στρατό έχει ως αφετηρία τις εκτεταμένες εκκαθαρίσεις στο Σώμα των Αξιωματικών, όπου με κριτήριο την ένταξη στον ΕΛΑΣ ή την συμπάθεια στο ΕΑΜ αποπέμφθηκε το σχεδόν το σύνολο όσων κατά την Κατοχή δραστηριοποιήθηκαν στην εαμική αντίσταση. Μαζί με τους πολεμιστές του Ρίμινι, εκείνους του ΕΔΕΣ και τα μέλη των αστικών αντιστασιακών οργανώσεων της Αθήνας, παρέμειναν στον νέο στρατό οι αδρανήσαντες κατά την Κατοχή αλλά και όσοι συμμετείχαν στα Τάγματα Ασφαλείας. Με αυτήν την ηθική σύνθεση εισήλθε ο στρατός στην εμφύλια σύγκρουση 1946-1949. Παράλληλα στην μεταπολεμική Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων, ήδη από τον Αύγουστο του 1945, οργανώθηκαν τάξεις, τροφοδοτούμενες από υποψηφίους οι οποίοι πληρούσαν τις παραπάνω προϋποθέσεις. Σε πολύ σύντομους εκπαιδευτικούς χρόνους, αποδόθηκε σταδιακά μεγάλος αριθμός αποφοίτων ανθυπολοχαγών οι οποίοι στελέχωσαν τον μαχόμενο Εθνικό Στρατό στην εμφύλια σύγκρουση εναντίον του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

Ειδική περίπτωση για την εφαρμογή του πολιτικού ρόλου του στρατού κατά τον Εμφύλιο πόλεμο, αποτέλεσε και η περίπτωση της λειτουργίας του στρατοπέδου της Μακρονήσου. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα εφαρμόστηκε μαζικά μια βάρβαρη μέθοδος με σκοπό την απόσπαση της «δηλώσεως μετανοίας» όπου θα εξασφάλιζε για το καθεστώς μια «ασφαλή» πολιτικά κοινωνία μετά την πολιτική «ανάνηψη» και την «εθνική διαπαιδαγώγηση» των χιλιάδων στρατιωτών που είχε συγκεντρώσει εκεί.

Η πολεμική συντριβή της κομουνιστικής αριστεράς στον Γράμμο τον Αύγουστο του 1949 παρέδωσε στην ελληνική κοινωνία έναν στρατό νικητή σε μια πολιτική νίκη. Κυρίως όμως παρέδωσε έναν στρατό θεματοφύλακα πλέον του αντικομουνισμού, ο οποίος και θα αποτελέσει ,παρά κάποιες ανίσχυρες αντιρρήσεις, την ιδεολογία του ελληνικού κράτους για τις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν.

Όσο ωστόσο και αν ο ελληνικός αντικομουνισμός, λόγω του Εμφυλίου πολέμου, αποτελούσε ενδεχομένως ένα είδος εμπαθούς λαϊκής απαίτησης των νικητών και εξέφραζε ισχυρό μέρος από τα συντηρητικότερα τμήματα της κοινωνίας, αποτέλεσε «πολιτικό επάγγελμα» αφού συνδυάστηκε με την νομή του  κράτους, με την νομή της οικονομίας αλλά και με την πλέον εκδικητική και βάρβαρη πολιτική πρακτική σε βάρος των ηττημένων.

Σακελλαρόπουλος Τάσος Ιστορικός - Υπεύθυνος των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη

Ο Τάσος Σακελλαρόπουλος σπούδασε ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Σιένα στην Ιταλία και εκπόνησε διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.  Κύριος τομέας των ενδιαφερόντων του, ο 20ος αιώνας,  ιδιαίτερα η κοινωνική και πολιτική ιστορία από το 1935 ως το 1996. Έχει επιμεληθεί ιστορικές εκθέσεις, μεταξύ άλλων την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη,  «1821 Πριν και Μετά»  σε συνεπιμέλεια με την Μαρία Δημητριάδου. Έχει διδάξει σε μεταπτυχιακά σεμινάρια, έχει γράψει άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και έχει επιμεληθεί συλλογικούς τόμους και πρακτικά συνεδρίων, όπως και καταλόγους εκθέσεων. Εργάζεται ως Υπεύθυνος στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη.

Αθανασιάδης Γιώργης, Η πρώτη πράξη της ελληνικής τραγωδίας. Μέση Ανατολή 1941- 1944, Αθήνα 1975
Αφιέρωμα: «Αίγυπτος – Μέση Ανατολή», π. Αρχειοτάξιο, Μάιος 2002
Αρχηγείο Στρατού – Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Η απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα μετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944 – Δεκέμβριος 1945), ΔΙΣ, Αθήνα 1973 
Βερέμης Θάνος, Ο στρατός στην ελληνική πολιτική. Από την ανεξαρτησία ως τη δημοκρατία, Κούριερ Εκδοτική, Αθήνα 1997
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ιστορία της οργανώσεως του ελληνικού στρατού 1821- 1954, ΔΙΣ, Αθήνα 1957
Γκράτσι Εμμανουέλε, Η αρχή του τέλους, η επιχείρηση κατά της Ελλάδος, Εστία, Αθήνα 1980
Γουντχάουζ Κρις, Το μήλο της Έριδος, Εξάντας, Αθήνα 1976
Γρηγοριάδης Φοίβος Ν., Γερμανοί, Κατοχή, Αντίστασις 1941- 1943, Αθήνα 1974
ΔΙΣ, Ο ελληνικός στρατός στη Μέση Ανατολή (1941- 1945) (Ελ Αλαμέιν –Ρίμινι – Αιγαίο), Αθήνα 1995
Εδιπίδου Αλεξ. (επιμ.) Εικονογραφημένη ιστορία του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού Πολέμου, Αθήνα 1954
Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ο Αντισυμμοριακός αγών 1945-1949, Αθήνα 1956
Ζερβούδης Αργύρης, Η Ταξιαρχία του Ελ Αλαμέιν, Χίος 1985
Ιορδανίδης Γεώργιος Ι., Όσα θυμήθηκα… 1920-1973, Νεφέλη, Αθήνα 1997
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000
Ιστορικό Τοπίο και Ιστορική Μνήμη. Το Παράδειγμα της Μακρονήσου. Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης, ΕΜΠ, 6-7 Μαρτίου 1998, Φιλίστωρ, Αθήνα 2000. 
Κανελλόπουλος Παναγιώτης, Ημερολόγιο, 31 Μαρτίου 1942-4 Ιανουαρίου 1945, Κέδρος, Αθήνα 1977
Λιναρδάτος Σπύρος, Ο πόλεμος του 1940- 1941 και η μάχη της Κρήτης, Προσκήνιο, Αθήνα 1995
Μαργαρίτης Γιώργος, Από την ήττα στην εξέγερση. Ελλάδα: άνοιξη 1941- φθινόπωρο 1942, Ο Πολίτης, Αθήνα 1993
Μαργαρίτης Γιώργος, Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946 – 1949, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2000. 
Μαζάουερ Μαρκ, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994. 
Μπαρτζιώτας Βασίλης, Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985
Μπερδεκλής Γεώργιος Π., Οι αναμνήσεις ενός ευέλπιδος (1940 -1944), Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, Αθήνα 1995
Μπίβορ Άντονυ, Κρήτη, η μάχη και η αντίσταση, Γκοβόστης, Αθήνα 2004
Νεφελούδης Βασίλης, Η Εθνική Αντίσταση στη Μέση Ανατολή, Θεμέλιο, Αθήνα 1981
Πυρομάγλου Κομνηνός, Δούρειος Ίππος, Δωδώνη, Αθήνα 1978
Σακελλαρόπουλος Τάσος, «Το σώμα των Ελλήνων αξιωματικών στον πόλεμο και την πολιτική», στο:  Χρήστος Χατζηιωσήφ – Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, τομ. Γ1, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007, σ. 285 - 367  
Σακελλαρόπουλος Τάσος, «Οι δυο στρατοί 1945-1949», στο:  Χρήστος Χατζηιωσήφ, Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, τομ. Δ1, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009, σ. 277 - 325 
Σπηλιωτοπούλου Μαρία- Παπαστράτης Προκόπης (επιμ.), Χρονολόγιο γεγονότων 1940 -1944. Από τα έγγραφατου Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών Foreign Office 371, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2002.
Σπηλιωτόπουλος Παναγιώτης, Τεκμήρια από τον πόλεμο του 1940-1941, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1992
Τούμπας Ιωάννης, Εχθρός εν όψει, Αθήνα 1987
Τσώρτσιλ Ουίνστον, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, Ελληνική Μορφωτική Εστία, Αθήνα χ.χ.
Φλάισερ Χάγκεν – Σβορώνος Νίκος (επιμ.), Ελλάδα 1936 – 1944, Δικτατορία- Κατοχή – Αντίσταση, Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα 1989
Φλάισερ Χάγκεν, Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941 – 1944, τ. Α, Β, Παπαζήση, Αθήνα 1995   
H. Fleischer, "The Anomalies in the Greek Middle East Forces, 1941 ¬1944", στό Journal of the Hellenic Diaspora, τόμ.V, ap.3, 1978

Σχετικές ομιλίες