Bodossaki Lectures on Demand
ΙΔΡΥΜΑ ΜΠΟΔΟΣΑΚΗ

Όντα Φανταστικά και αποτρεπτικά στη νεοελληνική χειροτεχνία

Φλωράκης Αλέκος, Ψειμάδας Γιάννης, Κάπαρη Νίκη

20 Φεβρουαρίου 2012

ΟΜΙΛΙΕΣ
EXIT FULL SCREEN
ΔΙΑΡΚΕΙΑ 54:31 ΠΡΟΒΟΛΕΣ 2975

Τα φανταστικά όντα που απεικονίζονται στη νεοελληνική χειροτεχνία (16ος-20ός αι.) είναι παμπάλαια. Έχοντας συχνά περάσει στον ελληνικό πολιτισμικό κύκλο από πολιτισμούς της Ανατολής και διατρέχοντας την αρχαία και τη βυζαντινή τέχνη, επαναλαμβάνουν μέσα στον χρόνο τη διαλεκτική του ιερού. Στην αμφισημία τους, προσλαμβάνουν χαρακτήρα αφενός μυθολογικό, με την ανάκληση μυθικών αρχετύπων, και αφετέρου αποτρεπτικό, για την εξουδετέρωση των βλαπτικών και δαιμονικών δυνάμεων. Σήμερα, αν και διατηρούν κατά κανόνα την ίδια λειτουργικότητα, σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν αποβάλει τον συμβολισμό τους και εμφανίζονται ως απλά διακοσμητικά θέματα.
Απεικονίσεις φανταστικών πλασμάτων συναντούμε σε διάφορους χειροτεχνικούς κλάδους που παρουσιάζουν εικονιστικό διάκοσμο, όπως στην κοσμική ζωγραφική (αν και πολύ σπανιότερα από την αγιογραφία, στην οποία όμως δεν θα αναφερθούμε εδώ), στη λιθογλυπτική και την ξυλογλυπτική, στα βοτσαλωτά δάπεδα, στην κεραμική, την αργυροχοΐα, την κεντητική κ.ά.
Ειδικότερα, μεταξύ των φανταστικών όντων που συναντούμε —και εξετάζουμε εδώ— είναι:
• ο δράκοντας, ως θηρίο αλλά και ως προσωποποίηση του διαβόλου, συχνά σε συνδυασμό με αγαθοποιά πρόσωπα ή σύμβολα (Αϊ-Γιώργη, σταυρό), από τα οποία κατατροπώνεται,
• το φίδι, με τον αποτρεπτικό χαρακτήρα του αλλά και ως «οικουρός όφις»,
• ο αποτρόπαιος οφθαλμός και η ανθρώπινη κεφαλή, επίσης ως αποτρόπαιη αλλά και ως «καλό στοιχειό της οικοδομής» και ως «στοιχειό της πηγής»,
• η κεφαλή της Μέδουσας,
• εραλδικά θηρία και υβριδικά όντα, όπως κεφαλές με χαρακτηριστικά ζωόμορφα, το φτερωτό λιοντάρι, ο γρύπας (σώμα λιονταριού και κεφάλι αετού), το «λιόκουρνο» (κερασφόρο φίδι) κ.ά.
• θηρία και ζώα ή πτηνά, που, αν και φυσιολογικά κατά τη μορφή, λειτουργούν στο πλαίσιο μυθικών δοξασιών, προσλαμβάνοντας έτσι φανταστικό χαρακτήρα (φύλακες του δέντρου της ζωής και του αθάνατου νερού, πουλιά του κοσμικού δέντρου),
• η γοργόνα (γυναίκα με μονή ή διπλή ουρά ψαριού), που, ξεκινώντας από αρχαίες μυθικές μορφές, συνδέθηκε με την παράδοση για την αδελφή του Μεγαλέξαντρου,
• ο δικέφαλος αετός, σύμβολο πολυσήμαντο με χαρακτήρα αποτρεπτικό, ηγεμονικό, εθνικό και θρησκευτικό,
• ο ήλιος (ως ανθρώπινη ακτινοβόλα κεφαλή, τροχός και ρόδακας) και η σελήνη, όντα έμψυχα κατά τις νεοελληνικές παραδόσεις. Στα παραπάνω μπορούμε να προσθέσουμε ξυλόγλυπτη λαϊκή παράσταση του 1985, με θηρία και άλλες μορφές που παραπέμπουν στην Αποκάλυψη του Ιωάννη.

Φλωράκης Αλέκος Δρ. Εθνολόγος - Λαογράφος, Ποιητής

Σπούδασε στην Αθήνα Πολιτικές Επιστήμες και στο Παρίσι Εθνολογία και Κοινωνική Ανθρωπολογία, με υποτροφία του Ιδρύματος Ωνάση. DEA της École des Hautes Études en Sciences Sociales (Aνθρωπολογία της Θρησκείας), διδάκτωρ του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (Προβιομηχανική Τεχνολογία).

Δημοσίευσε πολλές μονογραφίες και μελέτες σε επιστημονικά περιοδικά, καθώς και λογοτεχνικά βιβλία. Έκανε ανακοινώσεις σε συνέδρια, συμμετείχε στη διοργάνωση εκθέσεων και συνεργάστηκε με γνωστούς σκηνοθέτες για την πραγματοποίηση ερευνητικών ταινιών για την EPT και άλλους φορείς.

Δίδαξε «Λαϊκή Τέχνη και Αρχιτεκτονική» στη Σχολή Ξεναγών EOT και στα Π.E.K. (Περιφερειακά Επιμορφωτικά Κέντρα) του Υπουργείου Παιδείας. Διετέλεσε συνεργάτης μουσείων, ερευνητικών και πολιτιστικών ιδρυμάτων, πρώτος διευθυντής του Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού και επιστημονικός υπεύθυνος του Μουσείου Mαρμαροτεχνίας του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς.

Είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών και μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Εθνολογίας, της Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας και της Εθνικής Εταιρείας των Ελλήνων Λογοτεχνών.

Έχει τιμηθεί με Βραβεία της Ακαδημίας Αθηνών, της Ελληνικής Εταιρείας Χριστιανικών Γραμμάτων και της Eν Aθήναις Γλωσσικής Εταιρείας και με άλλες διακρίσεις.

Ψειμάδας Γιάννης Μουσικός

Γεννήθηκε  το 1961 στο Παναιτώλιο Αιτωλοακαρνανίας. Σπούδασε θεωρία μουσικής στο Απολλώνιο ωδείο με τον Β. Δέλλιο και μουσική για θέατρο και κινηματογράφο στο Ωδείο Φίλιππος Νάκας με καθηγητές τους Δ. Παπαδημητρίου και Γ. Μπουντουβή. Επαγγελματίας μουσικός (σαξόφωνο, κιθάρα, τραγούδι) από το 1982. Είναι συνιδρυτής μαζί με την  αφηγήτρια Νίκη Κάπαρη της ομάδας αφήγησης παραμυθιών και μύθων «Παραμυθοσέντουκο» που δημιουργήθηκε το 2000 στην οποία συνοδεύει την αφήγηση με μουσική και ήχους με παραδοσιακά μουσικά όργανα από όλο τον κόσμο. Με την ομάδα αυτή έχει πάρει μέρος σε αρκετά φεστιβάλ αφήγησης κι έχει εμφανιστεί σε βιβλιοθήκες και μουσεία-Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Μουσείο Λαϊκής Παράδοσης, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή, Πλανητάριο και βιβλιοθήκη Ιδρύματος Ευγενίδου, πολιτιστικά κέντρα και σχολεία.

Συνεργάζεται από το 2004 με το Δημοτικό Θέατρο Μαραθώνα και έχει γράψει μουσική για τα θεατρικά  έργα: «Ανδρομάχη» του Ευριπίδη-1ο βραβείο μουσικής στο φεστιβάλ Ζωγράφου, «φρουτοπία» του Ε.Τριβιζά, «καυγάδες στην Κιότζια» του Γκολντόνι, «Χάρτινα πουλιά» Τ.Λειβαδίτης, «η λέξη πρόοδος στο στόμα της μητέρας μου ηχούσε πολύ φάλτσα» Ματέι Βισνιέκ»-2 βραβεία μουσικής στο φεστιβάλ θεάτρου Κορίνθου και Ορεστιάδας 2008 και Καρδίτσας 2009, όλα σε σκηνοθεσία του Ν. Γκεσούλη.

Το 2007 και 2008 ήταν μέλος της θεατρικής ομάδας «Σκαραβαίοι», έγραψε την μουσική και έπαιξε σαν μουσικός επί σκηνής στα έργα «Ο διάολος στη μποτίλια»-ευτράπελες ιστορίες της Μάνης και «Η Κούλα η κατσικούλα και το κλεμμένο τραγούδι» του Ε.Τριβιζά και τα 2 σε σκηνοθεσία του Κ. Ν. Φαρμασώνη. Επίσης έγραψε τη μουσική για τη «Μήδεια» του Μποστ που παρουσιάστηκε το 2008 από τη θεατρική ομάδα Πύργου, "εκκλησιάζουσες" του Αριστοφάνη για τη θεατρική ομάδα του δήμου Ζωγράφου, "Αντιγόνη" για το Κορινθιακό Θέατρο Βασίλης Ρώτας. Έγραψε μουσική για την τηλεοπτική εκπαιδευτική σειρά «Μορμώ» της Κατερίνας Ευαγγελάκου και για το ντοκυμαντέρ «Βυζαντίου επίλογος» της Ετ1.

Τον Ιούλιο του 2008 έκανε την μουσική επιμέλεια και έπαιξε σαν μουσικός στις "Θαλασσινές αναγνώσεις" 2 παραστάσεις με κείμενα και τραγούδια για την θάλασσα,που έγιναν στην Μυτιλήνη σε σκηνοθεσία του Στρατή Πανούριου. Το φθινόπωρο του 2008 συνεργάστηκε με το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Αγρινίου  γράφοντας τη μουσική και τα τραγούδια για το έργο "το παλικάρι που δεν ήξερε τι θα πει φόβος" σε σκηνοθεσία του Στρατή Πανούριου και στίχους Αγαθής Δημητρούκα.

Κάπαρη Νίκη Δασκάλα Α΄βάθμιας

Η Νίκη Κάπαρη γεννήθηκε στην Αθήνα το Δεκέμβριο του 1965. Σπούδασε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Λαμίας. Έχει κάνει μετεκπαίδευση στο Μαράσλειο Διδασκαλείο του Π. Τ. του Πανεπιστημίου Αθηνών στο τμήμα της Ειδικής Αγωγής. Παράλληλα έκανε σπουδές στο κλασσικό τραγούδι και παρακολούθησε σεμινάρια θεατρικού παιχνιδιού.

Από το 1988 εργάζεται ως δασκάλα σε δημοτικά σχολεία της Γενικής αλλά και της Ειδικής Αγωγής.

Από το 2000 συλλέγει, επεξεργάζεται και αφηγείται παραμύθια σε βιβλιοθήκες, μουσεία και χώρους τέχνης. Συμμετέχει σε διεθνή φεστιβάλ αφήγησης παραμυθιού.

Δημιούργησε μαζί με το μουσικό Γιάννη Ψειμάδα την ομάδα αφήγησης παραδοσιακών παραμυθιών και μύθων «Παραμυθοσέντουκο» όπου από το 2002 ως σήμερα δίνουν σε τακτική βάση παραστάσεις στην Παιδική Βιβλιοθήκη του Εθνικού Κήπου.

Απ’ το 2005 ως 2007 συνεργάστηκε με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο σχεδιάζοντας και πραγματοποιώντας το πρόγραμμα «Το παραμύθι της Κυριακής». Την ίδια περίοδο στο Μουσείο Κοσμήματος Ηλία Λαλαούνη σχεδίασε και παρουσίασε το πρόγραμμα «Τα παραμύθια του κόσμου» βασισμένο στα εκθέματα της μόνιμης συλλογής και των περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου. Για το 2009, με αφορμή το Παγκόσμιο Έτος Αστρονομίας, θα αφηγηθεί ιστορίες στη βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Ευγενίδου.

Έχει κάνει την απόδοση σε τρία λαϊκά παραμύθια τα οποία έχουν εκδοθεί από τις Εκδόσεις Στεφανίδη το 2008 («Το μαντίλι της νεράιδας» με CD, «Οι δώδεκα μήνες», «Η πεντάμορφη και ο κύκνος»).

Σχετικές ομιλίες