Χάνδακας – Κάστρο – Μεγάλο Κάστρο – Ηράκλειο – Τουρκοκρατία

Η έκβαση του μακροχρόνιου φρικτού Κρητικού πολέμου (1645-1669), κρίθηκε με την κατάληψη της πόλης Candia από τους Τούρκους, υπό τον Αχμέτ Φειζάλ Κιοπρουλή, γεγονός που σήμανε την ολοκληρωτική κατάκτηση της Κρήτης.

Αμέσως μετά, η πόλη Candia, η πρωτεύουσα του Ενετικού Βασιλείου της Κρήτης, μετονομάσθη Candiye, και άλλαξε ριζικά όψη και χαρακτήρα. Επεκράτησε όμως το όνομα Χάνδακας, το οποίο για τους Κρήτες παρέπεμπε στο Βυζάντιο.

Στα δημόσια οικοδομήματα, στο "ανάκτορο" του Δούκα, στα μέγαρα Αρχιστρατήγου, Ναυάρχου, Προβλεπτού κ.ά., εγκαταστάθηκαν Τουρκικές αρχές. Στα μέγαρα των Ενετών φεουδαρχών εγκαταστάθηκαν Πασάδες, αγάδες και μεγιστάνες. Τους μεγάλους περίλαμπρους Χριστιανικούς ναούς ο Κιοπρουλής αφιέρωσε, στον Σουλτάνο, στην Βαλιδέ Σουλτάνα, στον Βεζίρη και σε αξιωματούχους. Τους μικρότερους ναούς οι κατακτητές ενέταξαν στην καθημερινότητά τους.

Την περιγραφή του Χάνδακα αμέσως μετά την εγκατάσταση των Τούρκων, έδωσε ο Εβλιά Τσελεμπή, κατά την περιοδεία του στην Κρήτη (1669-1771).

Αναφέρει μεταξύ άλλων:
-Ο δρόμος από το τζαμί του Αγά των Γενιτσάρων (Ζουλφικάρ τζαμί), ως το τζαμί της Βασιλομήτορος (Βαλιδέ τζαμί), είναι μια φαρδιά πολυσύχναστη Λεωφόρος.
-Δίπλα στην Κόκκινη Τάμπια βρίσκεται το μοναστήρι των Κοριτσιών, που είναι μεγάλο και μοιάζει με κάστρο όπου γκρεμίσθηκε από τα κανόνια, επιδιορθώθηκε και παραδόθηκε στους ντόπιους Γενίτσαρους.
-Πάνω από την πύλη του εσωτερικού φρουρίου είναι σκαλισμένος σε μάρμαρο ένας σκύλος του Αγίου Μάρκου. Στέκεται με ανοιχτά φτερά, σαν ζωντανός είναι.
-Αμέτρητοι Βεζίρηδες και Βεκίληδες έχτισαν χιλιάδες κτίρια ως δωρεές στην πόλη του Χάνδακα, που εξωραΐστηκε σαν τριαντάφυλλο.

Ο Tournefort, το 1700, επισκέφθηκε τον Χάνδακα, και έγραψε ότι 30 χρόνια μετά την άλωση η πόλη ήταν ακόμη ερειπωμένη και αραιοκατοικημένη.

Την χαρακτήρισε "σκελετό πόλεως".

Ο Νίκος Καζαντζάκης στον Καπετάν Μιχάλη, γράφει:
"Η Πλατιά στράτα, η πλατιά στράτα των Βενετών, ήταν μία από τις δύο βασιλόφλεβες του Μεγαλόκαστρου. Ξεκινούσε από των Χανιών την πόρτα δυτικά και έφθανε μέχρι στου Λαζαρέτου την πόρτα όπου ήταν η μεγάλη πλατεία, οι τρεις καμάρες, και ο μπαξές του Πασά, ένα ξύλινο κιόσκι μέσα σε μια τούφα κατασκόνιστα δένδρα, όπου κάθε Παρασκευή έπαιζαν οι Νιζάμηδες μουσική…. Στην σταύρωση ήταν το Μεϊντάνι, η καρδιά της πολιτείας….".

Όμοια είναι η περιγραφή του Χάνδακα στο πόνημα "Χωρογραφία της Κρήτης", διασωθέν εις χείρας του Ζαχ. Πρακτικίδη.

Δρόμοι- Αγορά. Οι δρόμοι του Χάνδακα ήταν λιθόστρωτοι, και τα πεζοδρόμια καλυμμένα με λευκούς και μαύρους λίθους του "αιγιαλού". Ακτινωτά από το κέντρο, την πλατεία της κρήνης Μοροζίνη, είχαν διαμορφωθεί δρόμοι- αγορές. Από το λιμάνι του Χάνδακα εξήγοντο ελαιόλαδο, σαπούνι, σταφίδες, κρασί, ξυλοκέρατα, γιαούρτι, αμύγδαλα, χοχλιοί, μετάξι και λιναρόσπορος.

Οι Χριστιανικοί Ναοί – Τζαμιά. Οι μεγάλοι Χριστιανικοί Ναοί, αυτοί που δεν ερειπώθηκαν κατά την μακρόχρονη πολιορκία, και τους βομβαρδισμούς, μετατράπηκαν το 1669 σε Μουσουλμανικά Τεμένη. Τα κωδωνοστάσια σε μιναρέδες. Ζουλφικάρ Τζαμί έγινε ο Ναός της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών. Χουγκιάρ Τζαμί ο Ναός του Αγίου Φραγκίσκου. Βεζίρ Τζαμί ο Ναός του Αγίου Τίτου. Βαλιδέ Τζαμί ο Ναός του Σωτήρος. Αγκεμπούτ Τζαμί η Παναγία των Σταυροφόρων, κ.ά. Τέμενος Σουλτάν Ιμπραήμ ο Ναός του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών, και Μπαλτά Αγά ο Ναός του Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου. Πολλοί μικρότεροι Ναοί είχαν την ίδια τύχη, ενώ άλλοι έγιναν μετζίτια, χαμάμ, σταύλοι, αποθήκες. Μοναδικός Χριστιανικός Ναός, τα 60 πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν ο Άγιος Ματθαίος.

Κρήνες- Σεμπίλια. Ορισμένες από τις Ενετικές κρήνες, αφιερώθηκαν σε Οθωμανούς αξιωματούχους, και μετατράπηκαν σε Σεμπίλ (φιλανθρωπικές κρήνες). Οικοδομήθηκαν και νέα Σεμπίλ ,κυρίως στις εισόδους των Τεμενών, ως οι "βυζαντινές φυάλες".

Υπήρχαν Νοσοκομείο, Ιατρεία, Σπετσαρίες, Σχολεία, λουτρά.

Συνοικίες. Στον Χάνδακα αναφέρονται 23 συνοικίες. Έκταση μιας εκάστης των συνοικιών, καθορίζετο η περιοχή γύρω από το θρησκευτικό Τέμενος. Στο παραλιακό μέτωπο του Χάνδακα, αρχής γενομένης από δυσμάς προς ανατολάς, σε συνέχεια του προμαχώνα Αγίου Ανδρέα ήταν η συνοικία Κιζίλ Τάμπια (ματωμένο πρόχωμα), στην έκταση της οποίας ευρίσκετο και η Αρμενική συνοικία, πέριξ του ναού Αγίου Γεωργίου του Δωριανού. Εν συνεχεία η συνοικία Αχμέτ Μπαλτά Αγά (η συνοικία του Αρχιαστυνόμου), η συνοικία Σουλτάν Ιμπραήμ (η συνοικία των αρχοντικών). Εντός της Σουλτάν Ιμπραήμ, στο παράκτιο τείχος, στην θέση Κουτάλα υπήρχε η Εβραϊκή συνοικία.

Στη νότια περιοχή και στο εσωτερικό της πόλης, οι συνοικίες Βεζίρ, Αγκεμπούτ, Φιντίκ, Σοφού Μεχμέτ Αγά, Μικρό Ταρσάκι, Σερτουνά και άλλες μικρότερες. Μετά την σύμβαση της Χαλέπας το 1878, δημιουργήθηκε στον Χάνδακα ο "Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος". Ο πρόεδρος Ιωσήφ Χατζηδάκης απέσπασε "Ιραδέ" διά του οποίου διευρύνθηκαν οι δικαιοδοσίες του Συλλόγου, με δικαιώματα συλλογής αρχαιοτήτων, ανάθεσης ανασκαφών αρχαιολογικών θέσεων σε μη Οθωμανούς. Επετράπησαν και πολιτιστικές δραστηριότητες.

Οι συντεχνίες των Χριστιανών, τα "ενσινάφεια", που είχαν δημιουργηθεί κατά την ύστερη Ενετοκρατία αναβίωσαν. Απέκτησαν κύρος, ισχύ και δυνατότητες παρεμβάσεων σε θέματα ευρέως φάσματος, πέραν των συντεχνιακών. Μετά το 1725 αναφέρονται και ως αφιερωτές στους Χριστιανικούς Ναούς.

Ο Χάνδακας δοκιμάσθηκε πολλές φορές από σεισμούς και επιδημίες. Κατεγράφησαν 11 επιδημίες πανώλους, κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ορισμένες από τις οποίες εξαπλώθηκαν και στην ύπαιθρο, με χιλιάδες θύματα.

Σφαγές και οι βιοπραγίες αποδεκάτιζαν τον Χριστιανικό πληθυσμό της πόλης. Φρικτότερες ήταν, ο Μεγάλος Αμπερντές το 1821, ο Αμπερντές του Γενίτσαρου Αγριολίδη το 1828, και η σφαγή της 25ης Αυγούστου 1898.

Η πρωτεύουσα του "εγιαλετίου της Κρήτης", είχε και θορυβώδη και νυκτερινή ζωή και τις αταξίες της. Διαταγές όπως αυτή του Κιαμίλ Αχμέτ Πασά, το 1763, αναφέρεται στις γυναίκες καπατμά ή πεσλεμέ, που "διατηρούν οι Μουσουλμάνοι άνευ νομίμου γάμου και τα νόθα τέκνα που καθημερινώς αναρτούν εις τας θύρας των τεμενών και των βαλανείων …".

Σωζόμενα μνημεία του Οθωμανικού Χάνδακα, ενδεικτικά αναφέρονται:
Το Σεμπίλ Ιμπραήμ. Είχε οικοδομηθεί στον περίβολο του "Βαλιδέ τζαμισί" και λειτουργούσε με παροχέτευση του νερού της ενετικής κρήνης Bembo.
Οι κρήνες Γενιτσάρ και Χαϊναλή μεταφερθείσες εις Λ. Ικάρου).
Οι κρήνες Ιδομενέα, Ιττάρ (εις ιστορικό Μουσείο), Ιμπραήμ Μπαμπά, Κορώνη Μαγαρά.
Ο Τεκές του τάγματος των τριών ανδρών (πρό του 1669, ναός Παναγίας Φανερωμένης).
Οι θέσεις μιναρέδων εις Βασιλική Αγίου Μάρκου (Δεφδεντάρ τζαμί), εις Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών (Ζουλφικάρ τζαμί).
Το Μιχράμπ του Τεμένους του Ρετζέπ Αγά, (προ 1669 ,ναός της Αγίας Αναστασίας).

Στην θέση του Τεμένους Μπαλτά Αγά, έχει οικοδομηθεί το Μποδοσάκειο Σχολείο.

Στο συγκρότημα των Τούρκικων στρατώνων, διαμορφωθέν υπό του Ηπειρώτη Αθανασίου Μούση (1868), σήμερα στεγάζονται η Περιφέρεια Κρήτης και τα Δικαστήρια.